Al in een vroeg stadium van hun ontwikkeling verwijzen familiewapens naar bepaalde beroepen . Dit gebeurde soms heel concreet, maar soms was ook wat meer verbeeldingskracht nodig.
Het familiewapen is een vorm van ‘gestolde’ familiegeschiedenis. De uitoefening van je vak, je identiteit, was (en is) vaak een sturende factor voor het ontwerp. Dat is soms concreet, soms abstract, maar één ding is zeker: een hamer bewijst niet zonder meer dat je voorouders smid waren.
De zwepen die in het wapen van de lombardenfamilie Boreel op de keper zijn gelegd, zouden oorspronkelijk de geselkat met de negen staarten zijn. Leden van de familie verschenen vanaf 1402 in West-Vlaanderen. Gezeten achter hun banco, een open tafel, kon je leningen bij ze afsluiten en geld wisselen. Maar in Italië heetten ze nog Borelli, de beul – vandaar waarschijnlijk het martelwerktuig
Het wapen Boreel, CBG, Van Weleveld en Okellij, Armorial Général du Royaume des Pays-Bas, 1830, blz. 22.
Zwaar bier
De familie Dicbier, die al vanaf de hoge middeleeuwen in ’s-Hertogenbosch voorkwam, gebruikte een wapenfiguur die een stuikmand voorstelt (gebruikt om als een zeef het bier van het bezinksel te scheiden). Het vermoeden bestaat dat de leden van deze familie van oudsher zogenoemde coopbrouwers waren, en dat zij een vorm van zwaar, ‘dik’ luxebier leverden: een ele (vergelijk met het Engelse ale).
Het wapen van Wilhelmus Joanszoon Dicbier, broeder Illustere Lieve Vrouwe Broederschap (1449-1450). Wapenboek I ILV Broederschap, fol. 59.
Hedendaagse creativiteit
Tegenwoordig worden nieuwe wapens vooral geënt op beroepen, maar omdat men herhaling van wapenfiguren wil voorkomen, gebeurt dat vaak op een meer abstracte manier. Ontwerper Henk ’t Jong verbeeldde voor de familie Maltha met een rad en twee punten de introductie van de glasbak en de logistiek daaromheen. Guus van Breugel ontwierp voor de familie Buwalda een helmteken waarin een hand een verzegelde envelop vasthoudt, een verbeelding van diplomatie.
Hamertje tik...
Het gros van de wapens met werktuigen en allerlei gereedschap, ontstond na en naast de opkomst van de gilden. Als beroepsverenigingen hanteerden zij emblemen of corporatiewapens. Dit stimuleerde vanaf de zestiende eeuw het gebruik van wapens door zelfbewuste ambachtslieden uit de middenklasse. Zo zal de grote variëteit aan hamers ongetwijfeld te maken hebben met de technische innovaties van de afgelopen honderd jaar. We tikken een paar types uit het assortiment aan: klophamer, schoenmakershamer, bolhamer, kuiphamer, klauw- of timmermanshamer en drijfhamer. Bij de smidshamer van het geslacht Lels voegt de familienaam zich prettig naar het beeld, waardoor het nog beter beklijft.
Zoals gezegd moet je je wel realiseren dat als op een bepaald wapen een werktuig of gereedschap opduikt, dit nog niet het bewijs levert voor een eerder uitgeoefend beroep. Wapenfiguren lijken soms een eigen leven te leiden of kunnen zijn ontleend aan een andere familie. Ook kan je niet zonder meer aan de hand van een wapenfiguur de status van een familie aflezen, maar het zegt wel iets over de oorsprong en de tijd waarin het wapen is ontworpen.
Van links naar rechts het wapen Lels (smidshamer), Van Sonsbeek (klophamer) en Van Aefferden (kolf)